Wnętrze pokoju. Na wprost stoi sofa z poduszkami. Na sobie siedzi kot. Przed sofą stolik kawowy, w tle okno

Mieszkania zgodne z Konwencją? Uwagi PFON do projektu nowelizacji ustawy o pomocy społecznej

19 grudnia 2022 roku Polskie Forum Osób z Niepełnosprawnościami zgłosiło uwagi do projektu ustawy o zmianie ustawy o pomocy społecznej oraz niektórych innych ustaw (UD 467), przygotowanego przez Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej. Poniżej publikujemy uwagi PFON w całości.

„W odniesieniu do projektowanego art. 53 ustawy z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej należy zauważyć, że realizuje on zgłaszany od dawna przez środowisko osób z niepełnosprawnościami podział na mieszkania wspomagane i treningowe. Należy zauważyć, że są to formy o zupełnie innych celach, wobec czego funkcjonowania ich pod wspólną nazwą „mieszkania chronione” wprowadzało chaos i było nieuzasadnione merytorycznie. Rozdzielenie tych form spowoduje przejrzystość a także w sposób jasny wskaże potrzebę tworzenie obu z nich, jako skierowanych do różnych grup. Dotychczas mieszkania chronione wspierane przyznane na czas nieokreślony stanowią zdecydowaną mniejszość pomimo, że dla znacznej części osób z niepełnosprawnościami jest to najbardziej pożądana forma. Należy również pozytywnie ocenić wprowadzenie formuły kontraktu mieszkaniowego jako umownej podstawy korzystania z mieszkań wspomaganych i treningowych.

Proponowany przepis budzi jednak również zastrzeżenia. Polegają m.in. na powtórzeniu istotnych błędów znajdujących się w obecnym brzmieniu art. 53 ustawy o pomocy społecznej.

Mając na uwadze kwestie zgodności opiniowanego Projektu z Konwencją ONZ o prawach osób niepełnosprawnych (Dz. U. 2012 poz. 1169, dalej jako: KPON), należy zauważyć, co następuje:

W art. 53. ust. 1 – Projekt pomija osoby potrzebujące większej ilości wsparcia – zostały one wyłączone z mieszkalnictwa, co w opinii PFON narusza realizację zasady równości i niedyskryminacji sformułowaną w art. 5 KPON. Z projektowanego art. 53 ust. 1 proponuje się w związku z powyższym usunięcie części przepisu „[…] ale nie wymaga usług w zakresie świadczonym przez jednostkę całodobowej opieki”.

W art. 53. ust. 2 – kategoria „samodzielnego życia” powinna zostać uzupełniona również o kategorię „niezależnego życia” osób z niepełnosprawnościami, które zbudowane jest na możliwościach samodzielnego podejmowania decyzji przez te osoby, a nie zdolności do czynności samoobsługowych.

W art. 53 ust. 10 pkt 7 – zobowiązywanie mieszkańca do przestrzegania regulaminu mieszkania, w przypadku mieszkania wspieranego o charakterze długoterminowym nie jest zgodne z art. 1 KPON gwarantującym osobom z niepełnosprawnościami pełny i skuteczny udział w życiu społecznym, na zasadzie równości z innymi osobami, a także z art. 19 KPON. Wprowadzanie dodatkowych regulaminów (innych niż np. regulaminy lokatorskie czy regulaminy porządku domowego) łamie tę zasadę.

W art. 53. ust. 10 pkt 8 – wskazanie zasad i sposobu realizacji programu usamodzielnienia osoby korzystającej ze wsparcia powinno dotyczyć tylko mieszkań treningowych. Natomiast mieszkania wspomagane co do zasady powinny być formą stałego (docelowego) zamieszkania, który realizuje zadania wskazane w art. 53 ust. 5 opiniowanego Projektu. Dlatego też w art. 53. ust. 10 pkt 8 powinno znaleźć się wskazanie, że dotyczy on wyłącznie mieszkań treningowych, jako że mieszkania wspomagane nie powinny być objęte obowiązkową koniecznością realizacji przez ich mieszkańców programów
usamodzielniających, które zostały zarezerwowane dla mieszkań treningowych (co nie wyklucza dobrowolnego udziału mieszkańców w tego typu programach).

W art. 53 ust. 12 – należy rozważyć potraktowanie mieszkań wspomaganych jako docelowych form zamieszkania, a co za tym idzie jako zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych (wraz z zastosowaniem umowy najmu). Dla wielu osób (podobnie jak w przypadku domów pomocy społecznej) tego typu mieszkanie stanowić będzie de facto ostateczne, długoterminowe miejsce zamieszkania. W celu niwelowania dyskomfortu tych osób, związanego z niepewnością kontynuacji zamieszkania, należy wprowadzić dla nich długoterminowe oraz bezterminowe umowy na zasadzie podobnej do mieszkalnictwa komunalnego (co stanowiłoby realizację zasady równości i niedyskryminacji sformułowanej w art. 5 KPON).

Projekt nie uwzględnia wymogów wynikających z KPON w zakresie formy zamieszkania. Na podstawie przepisów opiniowanego Projektu możliwe będzie tworzenie mieszkań o charakterze zbiorowym, nie stwarza również możliwości podjęcia decyzji przez mieszkańca, z kim będzie zamieszkiwać (zgodnie z art. 19 KPON). Postulowane jest uregulowanie ustawowe zespołów mieszkań z odrębnymi łazienkami i kuchniami/aneksami kuchennymi. Należy zauważyć, że zaproponowane rozwiązania przyjęte zostały już w programie Wspomaganych Społeczności Mieszkaniowych, realizowanym przez Państwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych. Wymogi powinny dotyczyć nowych mieszkań przy jednoczesnych przepisach przejściowych odnoszących się do mieszkań już funkcjonujących.

W odniesieniu do opiniowanego Projektu należy sformułować również inne uwagi.

Przede wszystkim powielając błąd obowiązującej regulacji, Projekt nie określa zasad finansowania mieszkalnictwa. Nie wskazuje też mechanizmów stymulujących powstawanie mieszkań wspomaganych i treningowych.

Projektowane przepisy nie gwarantują na poziomie przepisów rangi ustawowej, że mieszkania treningowe i wspomagane rzeczywiście zostaną utworzone, ponieważ nie przewiduje się jakichkolwiek norm co do utworzenia przez gminę lub powiat choćby minimalnej puli takich mieszkań z przeznaczeniem na mieszkania treningowe i wspomagane.

Kolejne zastrzeżenie budzi to, że projektowane przepisy nie przewidują żadnych zasad finansowania utrzymania, w tym remontów, mieszkań treningowych i wspomaganych; jedynie pośrednio z treści art. 53 ust. 10 pkt 4 i 5 (essentialia negotii kontraktu mieszkaniowego) można wywnioskować, że w kosztach tych partycypuje jednostka kierująca do tej formy pomocy oraz osoba wymagająca wsparcia. Natomiast nie wiadomo już jaki jest przewidywany poziom tej „partycypacji”.

Projektowany art. 53 również nie określa na poziomie przepisów rangi ustawowej jakichkolwiek wymogów, co do standardu mieszkań treningowych i wspomaganych, pozostawiając pełną swobodę regulacyjną w tym zakresie dla aktu wykonawczego, który ma być wydany na podstawie art. 53 ust. 20 pkt 2, co uprawnia do poglądu, że upoważnienie ustawowe w tym zakresie wciąż zachowuje charakter blankietowy, co jest sprzeczne z art. 92 Konstytucji RP.

Istotnym postulatem jest wprowadzenie do katalogu osób, którym może być przyznane wsparcie w mieszkaniu treningowym lub wspomaganym osób w kryzysie bezdomności. Postulat ten koresponduje z przewidzianym w Strategii rozwoju usług społecznych, rozwojem programów przeciwdziałania bezdomności opartych na modelu „Najpierw mieszkanie” („Housing First”).

Polskie Forum Osób z Niepełnosprawnościami pragnie również zauważyć, że problematyka mieszkalnictwa jest obecnie przedmiotem prac w ramach Projektu pt. „Opracowanie projektu ustawy wdrażającej Konwencję o prawach osób niepełnosprawnych o proponowanej nazwie: Ustawa o wyrównywaniu szans osób z niepełnosprawnościami wraz z Oceną Skutków Regulacji i uzasadnieniem, jak też propozycji zmian legislacyjnych podążających za nową ustawą” realizowanego w ramach Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój 2014-2020. W toku tych działań (Forum jest jednym z partnerów realizujących Projekt) przeprowadzona została m.in. analiza i ocena obecnych regulacji oraz przygotowano rekomendacje. Opracowywane są również propozycje regulacji prawnych, które na tę chwilę różnią się od zaproponowanych w opiniowanym Projekcie ustawy o zmianie ustawy o pomocy społecznej oraz niektórych innych ustaw (UD 467). Pragniemy poinformować jednocześnie, że zgodnie z harmonogramem, ostateczna wersja rozwiązań zostanie przedstawiona w 2023 roku.

W projektowanym art. 55a przewiduje się możliwość organizacji przez DPS wsparcia krótkoterminowego. Zamysł ten należy ocenić pozytywnie, jednak konieczne jest wskazanie dodatkowych warunków w tym zakresie. Należy w szczególności sformułować wymogi dla DPS świadczących usługi wsparcia krótkoterminowego, takie jak: maksymalna liczba mieszkańców, określony procent pokojów jednoosobowych oraz pokojów z łazienkami i aneksami kuchennymi, każdorazowe określenie zindywidualizowanego zakresu wsparcia osoby z niepełnosprawnością (dotyczy to zwłaszcza osób wymagających intensywnego wsparcia).

Tylko przy tak sformułowanych wymaganiach regulacja, w opinii PFON, będzie sprzyjała wdrażaniu procesu deinstytucjonalizacji. Zakłada on bowiem możliwość wykorzystania obecnie istniejącego zasobu, jednakże proces ten musi być realizowany w sposób uwzględniający w pełni standardy wynikające z KPON oraz innych dokumentów międzynarodowych.

Projektowany w art. 55c obowiązek prowadzenia „rejestru zgłoszeń o zdarzeniach nadzwyczajnych z udziałem mieszkańców domu” należy ocenić pozytywnie. Mając na uwadze m.in. treść art. 15 KPON, Polskie Forum Osób z Niepełnosprawnościami postuluje jednak wyraźne wskazanie w katalogu zdarzeń nadzwyczajnych, wymienionych w projektowanym art. 55c ust. 2, zdarzeń z użyciem przymusu bezpośredniego w stosunku do mieszkańca.

Polskie Forum Osób z Niepełnosprawnościami przekazując powyższe uwagi, pragnie jednocześnie wyrazić gotowość do współpracy w dalszych pracach nad opiniowanym Projektem ustawy o zmianie ustawy o pomocy społecznej oraz niektórych innych ustaw (UD 467)”.

fot. StockSnap/Pixabay.com