Polskie Forum Osób z Niepełnosprawnościami, PFON

Polskie Forum Osób z Niepełnosprawnościami oraz Polskie Stowarzyszenie na rzecz Osób z Niepełnosprawnością Intelektualną piszą do Związku Powiatów Polskich w sprawie ableistycznego, dyskryminacyjnego i eugenicznego podejścia zaprezentowanego w opinii Związku do projektu ustawy o instrumentach wspieranego podejmowania decyzji. Poniżej publikujemy pismo PFON i PSONI w całości.

Warszawa, 17.07.2025 r.

Szanowny Pan

Andrzej Płonka

Prezes Zarządu

Związku Powiatów Polskich

Szanowny Panie Prezesie,

Polskie Forum Osób z Niepełnosprawnościami oraz Polskie Stowarzyszenie na rzecz Osób z Niepełnosprawnością Intelektualną z niedowierzaniem przyjęły uwagi Związku Powiatów Polskich (ZPP) do projektu ustawy o instrumentach wspieranego podejmowania decyzji. Uwagi te wskazują nie tylko na nieznajomość współczesnego podejścia do niepełnosprawności, ale pozostają w sprzeczności z celami zadań i obowiązków samorządu na szczeblu powiatu w zakresie prowadzenia działalności na rzecz osób z niepełnosprawnościami. Uwagi ZPP są wprost niezgodne z Konwencją ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami, ratyfikowaną przez nasz kraj w 2012 roku, a zatem stanowiącą źródło prawa powszechnie obowiązującego, a także Komentarzami Generalnymi (zwłaszcza nr 1) Komitetu ds. Praw Osób z Niepełnosprawnościami i rekomendacjami Komitetu dla Polski z 2018 roku.

Jedna z uwag Związku Powiatów Polskich do projektu ustawy brzmi następująco:

„Nadal wskazujemy, że istnieją pewne schorzenia czy choroby, które kategorycznie powinny wykluczać możliwość zawarcia małżeństwa. Jakkolwiek byśmy nie próbowali zakłamywać rzeczywistości instytucja małżeństwa przy niektórych schorzeniach jest wręcz niebezpieczna dla samych małżonków czy ich przyszłego potencjalnego potomstwa. Bezwzględne przeszkody małżeńskie nie są formą dyskryminacji, lecz narzędziem ochrony jednostki i społeczeństwa. Zapobiegają nadużyciom, chronią słabszych, zabezpieczają porządek prawny i moralny, a także zapewniają, że małżeństwo zawierane jest w sposób świadomy, dobrowolny i odpowiedzialny. Pamiętać należy, że małżeństwo to nie tylko związek uczuciowy, ale także instytucja prawna i społeczna, wymagająca zdolności do pełnienia ról małżonka, rodzica, partnera. W przypadku poważnych zaburzeń, istnieje ryzyko, że związek będzie toksyczny, destrukcyjny lub niezdolny do zapewnienia dzieciom należytej opieki”.

Powyższy fragment ma charakter ableistyczny, eugeniczny i dyskryminacyjny zarazem. Po pierwsze, traktuje osoby z niepełnosprawnościami jak grupę „gorszą, inną”. Po drugie, jest wyrazem zupełnego braku zrozumienia aktualnego prawnoczłowieczego modelu niepełnosprawności, obowiązującego w Polsce od 2012 roku, realizowanego przez powiaty w innych podejmowanych na rzecz osób z niepełnosprawnościami działaniach (np. programy asystencji osobistej). Po trzecie, tworzy upokarzającą, uwłaczającą i zastraszającą atmosferę, tj. stanowi przejaw zakazanego molestowania ze względu na niepełnosprawność.

Jednocześnie, powiązanie przez ZPP kwestii małżeństwa osób z niepełnosprawnościami z potomstwem i „zdolnością do pełnienia roli rodzica” każe przypuszczać, że niewypowiedzianym wprost tłem tej wypowiedzi są eugeniczne przesłanki, co przecież pozostaje w sprzeczności z wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z 22 października 2020 r. (sygn. akt K 1/20).

Nie może być obecnie zgody na pejoratywny i ableistyczny język, przypominający lata 70. ubiegłego wieku, opisujący osoby z niepełnosprawnościami w kategoriach „pewnych schorzeń czy chorób” czy „poważnych zaburzeń”. Ponadto, nie można demonizować i straszyć społeczeństwa osobami o potrzebie intensywnego wsparcia. Należy zauważyć, że współczesne podejście do niepełnosprawności opiera się po pierwsze na obowiązku zapewniania przez państwo, w tym samorząd powiatowy, osobom z niepełnosprawnościami wsparcia w jak najpełniejszym funkcjonowaniu w społeczeństwie, w tym możliwości pełnienia ról społecznych, a po drugie – na podkreślaniu indywidualnych potrzeb i możliwości funkcjonowania, a nie jedynie przesłanek medycznych, biologicznych. W związku z tym nie należy opierać przepisów dotyczących możliwości zawierania małżeństwa na wymienianiu chorób czy stanów, lecz za wystarczające w tym zakresie należy uznać ogólne przepisy dotyczące możliwości unieważnienia małżeństwa w przypadku wad oświadczenia woli (art. 15¹Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego).

Trzeba przy tym zauważyć, że projektodawca idzie jeszcze dalej, proponując modyfikację art. 5 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, pozwalając kierownikowi urzędu stanu cywilnego na reakcję przed zawarciem małżeństwa w przypadku, gdy uważa on, że zostanie ono zawarte z wadą oświadczenia woli. Propozycję tę należy uznać za i tak daleko idącą i w związku z tym trzeba wyrazić zdziwienie co do propozycji Związku Powiatów Polskich dot. wprowadzenia dodatkowych przepisów w tym zakresie. Uwzględnienie tych postulatów byłoby wprost niezgodne z rekomendacjami dla Polski, wydanymi przez Komitet ONZ ds. Praw Osób z Niepełnosprawnościami w 2018 roku, w których zalecono zniesienie przepisów uniemożliwiających zawieranie małżeństw i zakładanie rodzin przez osoby z niepełnosprawnościami oraz opracowanie kompleksowych systemów wsparcia pomocy rodzinom z dziećmi z niepełnosprawnościami, a także rodzicom z niepełnosprawnościami.

Zgodnie z orzecznictwem Komitetu, zadaniem państwa, a więc także samorządu powiatowego, jest maksymalne wspieranie osób z niepełnosprawnościami w pełnieniu ról społecznych, w tym rodzinnych, a nie zakazywanie im pełnienia tych ról. Takie zakazy należy również uznać za kontrskuteczne, ponieważ małżeństwo nie jest warunkiem koniecznym do prowadzenia wspólnego życia czy posiadania potomstwa, a jego brak może utrudniać państwu, w tym samorządowi powiatowemu, świadczenie odpowiedniego wsparcia. Małżeństwo, które może liczyć na odpowiednie wsparcie państwa, w tym samorządu powiatowego, nie będzie zagrożeniem dla „porządku prawnego i moralnego”, natomiast „ryzyko, że związek będzie toksyczny, destrukcyjny lub niezdolny do zapewnienia dzieciom należytej opieki” istnieje w przypadku dosłownie każdego małżeństwa.

Państwo stwarza różne rozwiązania interwencyjne, pozwalające na reagowanie w takich sytuacjach (przykładowo: ograniczenie władzy rodzicielskiej, rozwód, asystent rodziny, pracownik socjalny, mechanizmy ustawy o przeciwdziałaniu przemocy domowej lub tzw. ustawy Kamilka), które mogą być z powodzeniem wykorzystywane w odniesieniu do małżeństw osób z niepełnosprawnościami. Doniesienia medialne i orzecznictwo sądów powszechnych wskazuje, że wiele osób bez niepełnosprawności tworzy „toksyczne, destrukcyjne związki” i jest „niezdolnych do zapewnienia dzieciom należytej opieki”. Państwo polskie nie wypracowało dotąd mechanizmu weryfikacji wystąpienia tych ryzyk na etapie zawierania małżeństw.

Nie można się też zgodzić z kolejną dyskryminacyjną uwagą Związku Powiatów Polskich, która brzmi: „Osoba wspierana, dla której ustanowiony został kurator repetujący nie powinna mieć czynnego prawa wyborczego”. Przy założeniu, że ZPP miał na myśli kuratora reprezentującego, uwaga ta jest niezgodna z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (ETPCz), a także Komitetu ONZ ds. Praw Osób z Niepełnosprawnościami. Warto przywołać choćby wyrok ETPCz z 20 maja 2010 r. w sprawie Alajos Kiss przeciwko Węgrom, w którym Trybunał wykluczył możliwość pozbawiania prawa wyborczego bez odrębnego badania zdolności danej osoby w tej konkretnej dziedzinie (co zresztą przewiduje projekt ustawy przedstawiony przez Ministerstwo Sprawiedliwości). W związku z tym wdrożenie uwagi ZPP skutkowałoby stanem prawnym wprost niezgodnym z orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Warto przy tym zauważyć, że Komitet ONZ ds. Praw Osób z Niepełnosprawnościami w swoim orzecznictwie idzie jeszcze dalej, kwestionując możliwość jakichkolwiek mechanizmów pozbawiających praw wyborczych z uwagi na zastosowanie mechanizmów wsparcia zdolności do czynności prawnej.

W związku z powyższym, apelujemy do Związku Powiatów Polskich o ponowne przemyślenie swojego stanowiska i dostosowanie go do utrwalonych standardów międzynarodowych, którymi Polska jest związana oraz do których odwołuje się uzasadnienie do projektu ustawy o instrumentach wspieranego podejmowania decyzji, przygotowane przez Ministerstwo Sprawiedliwości.

Doświadczenie Związku Powiatów Polskich i dotychczasowa aktywność w zakresie rozwiązań systemowych na rzecz osób z niepełnosprawnościami przekonuje, że możliwy jest merytoryczny dialog na temat fundamentalnego – z punktu widzenia praw człowieka – projektu ustawy o instrumentach wspieranego podejmowania decyzji. Dlatego, w celu wyjaśnienia wszelkich wątpliwości, jesteśmy otwarci na spotkanie i konstruktywną rozmowę z przedstawicielami Związku.

Z poważaniem,

dr Monika Zima-Parjaszewska

Prezeska

Polskiego Stowarzyszenia na rzecz Osób z Niepełnosprawnością Intelektualną

dr Krzysztof Kurowski

Przewodniczący

Polskiego Forum Osób z Niepełnosprawnościami

Do wiadomości:

dr hab. Marcin Wiącek, prof. UW, Rzecznik Praw Obywatelskich
Katarzyna Kotula, Ministra ds. Równości
Zuzanna Rudzińska-Bluszcz, Wiceministra Sprawiedliwości
Łukasz Krasoń, Pełnomocnik Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych

„Ableistyczny, eugeniczny i dyskryminacyjny charakter”. Pismo PFON i PSONI do Związku Powiatów Polskich

Adres

Kontakt

Polskie Forum Osób
z Niepełnosprawnościami

Menu

Polub nas