Konferencja o wspieranym podejmowaniu decyzji podczas walnego zgromadzenia EDF

„Artykuł 12 to rdzeń Konwencji ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami. Równość wobec prawa jest podstawą praw człowieka i jest niezbędna do korzystania z innych praw człowieka”. To słowa prof. Jonasa Ruškusa z Uniwersytetu Witolda Wielkiego w Kownie. Prof. Ruškus w latach 2015-2018 i 2019-2022 był członkiem Komitetu ds. Praw Osób z Niepełnosprawnościami, eksperckiego organu ONZ, powołanego przez Konwencję. 21 czerwca wziął udział w konferencji, zorganizowanej w Wilnie w ramach dorocznego walnego zgromadzenia European Disability Forum (EDF), zatytułowanej „Prawo do decydowania: zdolność do czynności prawnych i drogi do reformy”. W walnym zgromadzeniu i konferencji udział wzięli reprezentanci Polskiego Forum Osób z Niepełnosprawnościami.

Zgodnie z ubiegłorocznym raportem opracowanym przez EDF, ani jedno z państw członkowskich Unii Europejskiej nie przestrzega w pełni artykułu 12 Konwencji, który mówi o obowiązku zapewnienia przez państwa wsparcia w korzystaniu ze zdolności do czynności prawnych zamiast odbierania tej zdolności (czyli ubezwłasnowolnienia). Badanie wykazało, że:

6 krajów UE niemal zniosło wszelkie rodzaje pozbawienia zdolności do czynności prawnych, ale nadal zezwala na wyjątki (Austria, Czechy, Hiszpania, Irlandia, Niemcy, Portugalia),
9 krajów UE zezwala na częściowe pozbawienie zdolności do czynności prawnych (Belgia, Finlandia, Litwa, Łotwa, Malta, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Szwecja),
12 krajów UE zezwala na całkowite pozbawienie zdolności do czynności prawnych (Bułgaria, Chorwacja, Cypr, Dania, Estonia, Francja, Grecja, Holandia, Luksemburg, Polska, Węgry, Włochy).

Jak widać, Polska jest niestety w tej ostatniej grupie.

Także i u nas rozpoczęły się jednak prace nad projektem ustawy o instrumentach wspieranego podejmowania decyzji. Nie jest to niestety projekt marzeń, wileńska konferencja pokazała jednak, że niemal wszędzie problemy ze zmianą myślenia są podobne.

Przede wszystkim – prawo rzymskie (sprzed ponad 2 tysięcy lat), na którym oparte są wszystkie systemy prawne kontynentalnej Europy. Ubezwłasnowolnienie jest w nich przez to zakorzenione bardzo głęboko, także – w odniesieniu do prawa wyborczego – w konstytucjach wielu krajów. Czasem wstrzymuje to nawet reformę.

To tradycyjne myślenie definiuje z kolei sposób myślenia sędziów, ekspertów z zakresu prawa, adwokatów itd. Kolejni prelegenci, głównie z krajów, które wdrażają nowe rozwiązania, nie szczędzili krytyki prawnikom, którzy nie są w stanie pozbyć się myślenia o niezdolności i opiece.

Powszechna jest też luka w edukacji prawników. W programach uczelni próżno szukać problematyki wspieranego podejmowania decyzji. Jak stwierdziła Indrė Širvinskaitė, przewodnicząca Litewskiego Forum Osób z Niepełnosprawnościami: „prawnicy są kompetentni w swoim systemie prawnym, ale nie postrzegają międzynarodowych praw człowieka jako jego części”.

Trudno stworzyć dobrze przepisy, jeśli nie współpracuje się z organizacjami zrzeszającymi tych, których będą one obejmować. Tak zrobiono w Irlandii, gdzie organizacje osób z niepełnosprawnościami i seniorów współpracowały w tworzeniu i poprawianiu przepisów. „Niezależne rzecznictwo, wbudowane w ustawodawstwo, to klucz do reformy” – mówiła Emer Begley z Irlandzkiej Federacji Osób z Niepełnosprawnościami. Dzięki temu uruchomiono państwową usługę wspierania decyzji, z której tylko w 2024 r. skorzystało ok. 10 tys. osób. Wszystkiemu temu towarzyszyła kampania pod hasłem: „Moje decyzje, moje prawa”. Z kolei jej litewska odpowiedniczka miała tytuł: „Dobrze jest mieć swobodę wyboru”.

Skoro już o tym, problemem jest bardzo często brak przystępnych informacji, kampanii społecznych i wszelkich tego rodzaju działań, które pozwoliłyby po prostu… zrozumieć, o co we wspieranym podejmowaniu decyzji chodzi, jak to działa i że jest to poważna zmiana, ale nie tak straszna (także w skutkach), jak niektórzy ją malują. Brakuje odpowiedniej edukacji, i to realizowanej prostymi słowami – jak podkreślali wypowiadający się podczas konferencji self-adwokaci. „Skomplikowany język wyklucza ludzi” – stwierdził Soufiane El Amrani, reprezentujący Inclusion Europe. Brak przystępnych informacji skutkuje w poszczególnych krajach niechęcią środowiska prawników, lękiem członków rodzin, wprowadzaniem w błąd przez urzędników i wreszcie niezrozumieniem tego wszystkiego przez same osoby z niepełnosprawnościami.

Mimo tych wszystkich piętrzących się problemów, wiele europejskich państw miało odwagę, by temat wspieranego podejmowania decyzji potraktować poważnie. Nie jest to łatwy proces, co widzimy także w Polsce. Warto bowiem zapytać samego siebie, jaka byłaby odpowiedź na prośbę Tamary Byrne, self-adwokatki reprezentującej Komitet Młodych EDF: „Uszanuj decyzję, nawet jeśli się z nią nie zgadzasz”.

W razie czego Tamara Byrne ma także radę dla samych osób z niepełnosprawnościami: „Nie bój się zabrać głosu, jeśli ktoś podejmuje decyzję za ciebie. To twoje prawo człowieka, by mieć kontrolę nad własnym życiem i wszyscy muszą to uszanować”.

Ostatecznie przecież: „Nie chodzi o najlepszy interes osoby. Chodzi o najlepszą interpretację jej woli” – jak podsumował prof. Ruškus.